TORUL’U TANIYALIM

TORUL İLÇESİ. (ARDASA) طورول

Kaza (1530) Trabzon Rum eyaleti

Kaza (1851) Gümüşhane Trabzon eyaleti

Kaza (1865) Gümüşhane Trabzon vilâyeti

Kaza (1924) Gümüşhane

1516, 1928: Ardasa - TORUL (idari bölge) Byz xv: Droúla (neh)

15. yy'dan bu yana nahiye ve kaza adı olan Torul esasen ırmağın adıdır. -İlçe merkezi olan yerleşimin adı Ardasa'dır.

Gümüşhane batısında yer alan Torul ilçesi, kuzeyinde Trabzon, güneybatısında Giresun illeriyle, batıda Kürtün, güneyinde Şiran ilçelileriyle komşudur. İl Merkezine 20 Km. uzaklıkta ile’e yakın ilçedir.

1870 idari taksimatı ile Gümüşhane’ ye ilçe olarak bağlanmıştır.

Toplam alanı 1049 Km,2 denizden yüksekliği 950-M. dır.

Harşıt Çayı kenarında ve Trabzon-İran transit yolu üzerinde kurulu olan ilçe dağlık bir arazi yapısına sahiptir.. 37 köyü bulunmaktadır. .

ARDASA…Keldia Theması’ nın Torul bölgesinin Merkezi.

Yunan Kaynakları Bilge Umar Ardasa’ nın Torul Bölgesinin merkezi olduğunu da birleşirler. Bilge Umar adın öz biçimini Luwi dili ardılı Kapadokya dillerine bağlıyor ve anlamını da  “AKARSU “ KENTİ OLARAK VERİR VE BU ADIN YERLİ YERİNDE SEÇİLDİĞİNİ SÖYLER. Böylece hem TORUL ve hemde Ardasa adı Dirillerin ataları olan Pelasglardan bir hatıra olduğu bellidir.

AU^^OLAVTOV…Yunan yazılımında bu şekli ile gösterilen yer adı Haldia bölgelerinde bir köy olarak verilir. Türk kaynaklarında 1928 de TORUL köylerinden biri olarak gösterilen Emeruk, Amprıkanton adı ile özdeş olması muhtemeldir.  Mprik sözcüğü Yunanca olmayıp Fransızca “ Empriguedeney ve gözleme dayanan anlamını içerir. Eski Yunancada Emppeiria şeklinde geçen sözcük, DENEME, TECRÜBE, MÜTEHASSIS  anlamların içerir.

Pontos dilinde Emproukianoy şeklinde geçen sözcük, ileriye doğru anlamına geliyor. Böylece bu köy adını orada yaşayan insanların kültürlerinden aldığı düşünüle bilinir. OEKLOV- KLOOEVTWO- TOANOUX- TLARÇAVTWV. MOUCEEVAVTUR  -PACONOV-  Bazı mahalle adları böyle gösterilmektedir..

TOPOU^^-AOPOU^^NTOPOU^^ Biçimlerinde geçen Türklerce MESOHOLDİA bölgesidir.

XENOPHON’ adı DRİLLERİN memleketi olan TORUL dur.

Bizanslılar de Doryllaion adı Osmanlı döneminde Dorul olarak olmuştur

TORUL köylerinden oluşan ve Merkezinin ARDASA olan bölgenin adıdır. Bizans kaynaklarında TORUL/DOROUL şeklinde geçen sözcük Bilge Umar’ da DORİLA/DRİLA şeklinde dönüşür.

Diril halkı ile ilişkili olduğu kabul edilir.

Diril/Dorilla sözcüğünü de Kapadokya dillerine bağlar.     

ARDUSU-     MÖ.200–3000 Hitit-Urartu ilk çağ adı

ARDU ŞU-    MÖ.200–3000 Hitit-Urartu İlkçağa adı

ARDASA – MÖ.1500–2000 Hitit-Urartu İlkçağ adı. 

ARDUSU-   ARDU ŞU- ARDASA – MÖ.1500–2000 Hitit-Urartu İlkçağ adı. Bu bölgede Hitit ve Urartuların yaşadığı söylense de bunlara ilişkin belge bulunmamaktadır.

Torul bölgesine ait ilk yazılı bilgi Ksenepon zamanındadır.

Acılımı HARŞİT Çayının okullar bölgesinden dolanarak şehrin merkezinin arkasından dolanarak akan su anlamına gelen ARDUSU yanı arkadan gelen su ski Madencilerin Harşıt çayının kıvrımını esas alarak verdikleri addır.

BİZANSLILAR YANI MÖ. 65–900 Yıllarında Harşıt Çayının okullar bölgesinden dolanarak şehrin merkezinin arkasından dolanarak akan su anlamına gelen ARDUSU yanı arkadan gelen su anlamında kullanılmıştır,

Tirol—Akkoyunlu Torul Beyinin aynı zamanda adıdır.

Bu beyin adının  Osmanlı Akkoyunlu savaşında Torul ‘u terk eden  DİRİLLEH-MÖ.399- VE sonraki yıllar. Yunanlı Yazar ve Komutan olan Ksenepon’ nun Maçka-Bölgesinde olan Diriller kabilesinden dolayı vermixtir

Dorilla / Torul - Fallmerayer de geçen bu kalelerden Larahana günümüzdeki Larhan, Dora diye adın verdiği, Dorilla / Torul Chasdenich de bu günkü harabeleri olan Orta Ortokop köyündeki kaledir.

DİRİLLEH-MÖ. 400 Yaşayan Diriller Kabilesi Adı İle Anılmış…

DORUL…… MÖ.399- ve sonraki yıllar. Yavuz Sultan Selim TORUL’U istila etmesi için lalasına Dorul’ un üzerine Doğrul diye emir vermiştir.

Bu üç isim Gelişerek Torul İsmini Almış- MÖ.399/400 Yıllarında Ksenepon Adlı Komutan Yazar Zigana Dağı İle Torul Arasında Driller Adlı Bir Kabileye Rastladığını Bahseder- İşte Drilleh-Dorul-Doğrul Kelimeleri Olgunlaşarak Cumhuriyet İle Birlikte Torul İsmi Kalmıştır.

DRİLLER-DORİLA-DORİHL: Orta Çağ’da Trabzon İli Maçka ilçesi ve çerçevesinde oturan Kohlar topluluğu iki gurup olarak ayrılmış biri Maçka ve dolaylarında diğeri ise Zigana-Torul çevresinde oturmaktaydılar.

Bu Kohlar’ın Torul’ da oturan kavmin adına Diriller denmekteydi. Uzun süre bu kavmin bu yörede oturduğundan isimlerinden esinlenerek ve şive farklılığı nedeniyle Dorileh-Dorul denmekteydi. Doğrul kelimesi sonradan sert (T) ile söylenmeye başlaması ile Torul olmuştur.

MÖ..400 yıllarında İran dan gelip Trabzon ve oradan da Yunanistan’a gitmek isteyen 10000 Yunanlı askerlerin geri dönüş öyküsü içinde geçtikleri yerlerde bıraktıkları hatıralar içinde Torul da mevcuttur…

Trabzon’a giden bu on bir paralı asker Trabzon’da yiyecek bulamadıkları için Maçka sıra dağlarından Zigana’da oradan da Harşit vadisine kadar inerken rastladıkları Driller kavmi ile yiyecek meselesi yüzünden savaşa tutuşmuşlar Dirillerin yiyeceklerini alarak Trabzon’a gönmüşler.

Bu diriller şu anda Torul bölgesinde ikamet ettikleri bunların ne Yunanistan’a ve Rumca nede Türkçe konuşmadıklarından Kılavuzla anlaşmak zorunda kalmışlar..

Bu iş tamamlandıktan sonra kalan seçme askerler de   geri   çekilmeye başlayınca  örme kalkanlar, mızraklar, dizlikler ve Paphlagonya  tolgaları ile silahlanmış Drill askerleri tekrar kaleden çıkarak üzerlerine yürüdü.

Bir kısmı Sokakta Helenlerle çarpışırken bir kısmı da evlerin üzerinden  iri kütükler ve taşlar  atarak  Helenleri  çok güç bir durumda bırakmıştı.

Çıkan bir yangın  Helenlerin imdadına yetişmişti. Onbinlerin komutanı olan Ksenophon tamamen ahşaptan yapılmış  evleri ateşe verdirip  çıkan kargaşalıktan yararlanarak askerlerinin geri çekilmesini sağladı. Yağma için gittikleri Torul bölgesinden güçlükle geri çekilen Helen askerleri Ertesi gün yağmaladıkları yiyeceklerle beraber  dar ve dik bir yoldan Trabzon’a doğru inerken DRİLA savaşçıları onları izliyor ve saldırmak için fırsat kolluyorlardı. Ve sonunda yapılan savaşta Diriller yenilerek ellerinden ne kadar yiyecek varsa Onbinlerin askerleri alarak yine Trabzon’a dönmüşler^[1].

1864 ve 1871 tarihlerinde yayınlanan vilayet nizamnameleriyle birlikte kazaların başına kaymakamlar tayin edilmeye başlandı. Dâhiliye Nezareti'nin taşra teşkilatı mensupları içinden alanın profesyonel memurlar olan kaymakamlar doğrudan Dâhiliye Ne/areli'ne bağlıydılar.²⁷⁰ Atanma ve diğer özlük işleri de bu nezaret tarafından yapılırdı. Bununla birlikle kaymakamların valilere karşı sorumlulukları vardı. Valilere kaymakamları azletme yetkisi verilmişti. bu nedenle bağımsız olarak önemli kararlar alıp yürütme yetkileri sınırlıydı. Kaymakam kaza meclisine başkanlık yaparak kazayı yönetirdi. Meclislerde görüşülüp kabul edilen ziraat, nâfıa, yol ve vergi işleri gibi konulardaki dilek ve teklifleri uygulamakla görevliydi. Bu konularda sorumlu olduğu üst makam ise mutasarrıftı.²⁷-Gümüşhane sancağına bağlı kazalarda görev yapan kaymakamlar tespit edebildiğimi/ kadarıyla şunlardır:

ORİLA ( Torul olmalıdır” 1404 yılında klaviyo, palia  ( palo matsuka) Torul dan geçerken bu isimden bahsetmiştir. Yunan kaynaklarında kabasitas olarak geçen bu ad 14-15- yüzyıllarda Trabzon’un aristokrat aileleri oldukları fetihten sonra İstanbul’a sürüldükleri bildiriliyor.    Klaviyo, palia  ( palo matsuka ) zegan ( Zigana)  kavaka ve buradan iki fersah ( yaklaşık 10 klm) mesafede adını vermediği bir kale, orila (Torul) ve ondan sonra adını vermediği bir kale gösterilir.

CANCA kalesi klaviyo da geçmez, anlaşıldığına göre klaviyo Gümüşhane’den geçmemiş, Gümüşhane’ye uğramayan başka bir yoldan geçmiştir. Bu yolda büyük bir ihtimalle çolaşana vadisinden olsa gerek. “ zira anılarında kolaşana da büyük bir kaleye geldik diyor” fallmerayer de geçen bu kalelerden Larahana günümüzdeki Larhan, dora diye adın verdiği Dorilla / Torul,  Chasdenich de bu günkü harabeleri olan orta Ortokop köyündeki kaledir. Canca- Osmanlı kayıtlarında Gümüşhane isminin agriyapolis ( gümüş şehri) denilirken dahi torul-dorul canca denilmekteydi. Halen karmaşık bir konu olan bi isim Gümüşhane olmayın torul bölgesine bağlı canca bölgesine izafeten denildiği bilinmektedir.

TAŞLI.Başbakanlık Osmanlı Arşivleri DH.48/10 Burada sadece bugün idari teşkilata Trabzon’un kazası olan Defterde ve listede yer alan Trabzon sancağına bağlı bütün yerleşim birimlerinin adları 14 Teşrin-i evvel 1331 de (27 Ekim 1915) yayınlanan tezkire gerek Enver Paşanın yayınları emirname dikkate alınarak 26 Nisan 1332 ( 9 Nisan 1916) dâhiliye nezaretinde gönderildi. Torul-MÖ.300 ve 1924 yılında Torul ismi verilmektedir. Torul.1923

SEFERİNGAH… TORUL’UN bu ismi hangi tarihte söylendiği belli olmamasına rağmen 18–19-20 asırlar yaşlı adamlar bazen Seferingah adını kullanırlardı. Babam bunu nedenini Torul ipek yolunun tam ortasından geçtiği ve Torul merkezde kervanları geliş gidişlerinde ikamet ettiğinden bu Seferingah, Yanı seferlerin geliş geçiş güzergâhı anlamındadır.

CANCA-ARDASA- Osmanlı kayıtlarının bazılarında ise bu isim altında Torul bölgesi anıldığı yazılmaktadır… Belliki Canca bölgesi Torul’a yakın olduğu için buranın Ardasa veya Canca adı verilmiş veya tanınmış olmasından dolayı bu ismi verilmektedir. Gümüşhane adının kaynakçalarda geçtiği açıkça ortadadır. Ancak Osmanlı bölgelerin çok azında… Bakın çok azında Agriyapolis denilmektedir… Bunun nedeni Osmanlı böyle bir ad koymamıştır. Bu ismi ilk koyan Rumlardır… Bunun nedeni de Gümüşhane Gümüş ülkesi olarak tanınmakta ama bu günkü Gümüşhane olarak değil. Bazıları bunu hep karıştırırlar… Gümüşhane Osmanlı tarihine 18 asırda girmiştir… O zamana kadar Keçi kaleye kadarki bölge tamamen Torul( Ardasa( ya bağlı olarak tanınmaktaydı. Torul kuzeyde Trabzon sancağına bağlı Maçka kazası, güneyde ise Gümüşhane kazası ile sınırdı.

TORUL (ARDASA) KASABASI; Torul kazasının merkezi Ardasa kasabasıdır. Ardasa kasabası, Trabzon-Erzurum yolu üzerinde bulunan Zigana Dağı'nın kuzeyindeki eğimin sonuna tesadüf eden Trabzon'dan 93 kilometre mesafede harşit Nehri'nin kenarında vadi içinde çevrili bir yerdir. Kasaba, bazen 300 metreyi bulan uçurumlarla çevrilidir.

Hanlar ve dükkânların bulunduğu bu küçük kasabada 200 hanede 1.000 kişi yaşıyordu. 1903 senesinde kasabada hükümet konağı, cami, medrese, kilise, rüştiye mektebinin yanı sıra 18 han, 45 dükkân, 6 mağaza, 5 fırın, 4 otel ve 10 kahvehane vardı.

Oldukça güzel evleri, düzenli dükkân ve mağazaları bulunan kasaba, birçok kaza merkezinden daha bayındır ve güzel görünmekleydi, liu binalar içinde en perişan olanları devlet daireleriydi. Bu iki binadan biri nehre nazır olup, mütesellime ait resmi daire, diğeri ise bol ağaçlı geniş bahçesi olan kaymakamın ikametgâhıydı.

Kasaba 1. Dünya Savaşı sırasında Ermeniler (tarafından yakılmış ve büyük hasara uğramıştır. Kasabanın uğradığı hasarı savaş sonunda kasabaya uğrayan Ahmet Refik, bu durumu ifade etmeden geçememiştir. Refik, kasabada harabeden başka bir şey görünmediğini, sokakların mermi kovanlarıyla dolu olduğunu, Rusların kasabayı tahrip eniğini.

Ermenilerin mezaliminin kalbe dehşet verdiğini ve bu Ortamda görünen fener direklerinin bile darağacını andırdığını söylemektedir. Ayrıca Refik, kuşların ve Ermenilerin cami içlerini ve mezarlıklar) tamamen perişan etliklerini, cami ve medreseleri ahıra çevirdiklerini, mezarlıkların bir kısmını kahvehane olarak kullandıklarını anlatmaktadır

Torul Kazasının Köyleri: 1876 senesinde Torul ka/asına bağlı 49 köy bulunmaklaydı. Kazaya bağlı köyler şunlardır:

Bu köylerin haricinde:  

123 nolu Nüfus Defleri'nde Cimera' Santa Emrük İmohal, Cimıikas, Havran, Turan, Ceyş-i Kebîr köyleri  

Torul kazasına kayıtlı olarak görülmektedir.

Bütün köylerin yarısına yakını Rum köyüydü.

Bu köylerden Santa, İstavri ve Kromni köyleri tarihi kökenleri olan ve Torul kazasının en büyük köylerindendi.

İki dönemde Torul kazasının köylerinde 7.820 hane yaşıyordu. bu köylerde halkın dini İbadetlerini yerine gelmeleri için 27 cami ve mescit, 48 kilise ve manastır bulunuyordu. Çocukların eğitimi için ise 10 medrese, 22 mektep mevcudu.¹⁷⁷

Gümüşhane sancağı kazalarında görev yapan kaymakamlara baktığımızda ortalama görev sürelerinin 2 yıl olduğa görülmektedir.

bu durumun en önemli sebebi blîâb-ı Ali'nin uyguladığı politikadır.

Bâb-ı Ali taşrada görev yapan yöneticilerin Suiistimal ve haksızlık yapmalarını önlemek amacıyla kaymakamların yerlerini sık sık değiştirmiştir.

Gümüşhane sancağında da yaşanan sıkıntılar Bâb-ı Ali'nin bu konuda ne kadar haklı olduğunu ortaya çıkarmakladır.

Gümüşhane sancağında görev yapan kaymakamlar farklı bir coğrafyadan geldikleri, bölgeyi ve bölge halkını çok iyi tanımadıkları için zaman zaman maiyetindeki memurlarıyla bazen de halkla karşı karşıya gelmişlerdir. Bu durumla ilgili Bâb-ı Aliye yapılan çok sayıda şikâyet bulunmaktadır. Bununla birlikte bazı yöneticilerin görev yerlerini beğenmemeleri de bu sık görev değişikliğinde önemli bir etken olmuştur.

Nitekim görev yerini beğenmeyen bazı kaymakamlar ya hastalıklarını ve özel durumlarını bahane ederek görev yerlerine gitmemiş ya da atandıktan kısa süre sonra becayiş yapma yolunu tercih etmişlerdir.

Gümüşhane sancağı kazaları arasında en sık yaşanan görev değişikliği şekli becayiş yoluyla yapılan değişikliktir. Becayiş yapan kaymakamlar öncelikle Gümüşhane kazaları arasında bazı durumlarda da çevre vilayetlerdeki kazalarda görev yapan meslektaşlarıyla becayiş yapmışlardır.

Bu durum, yönetimde istikrarsızlığı beraberinde getirmiştir. Bölgeye atanan kaymakamlar enerjilerini ve mesailerini bölge insanıyla kaynaşmak ve kazanın sorunlarını halletmek için harcamak yerine kısa süre içinde bölgeden gitmenin hesaplarını yaptıkları İçin bölge insanıyla sık sık sorunlar yaşamışlardır.

Bâb-ı Ali bu olumsuzluğu önlemek için bazen görevlerinde başarılı olan bazı kaymakamların rütbelerini yükselterek ödüllendirmiş, bazen de mutasarifliğa yükseltmiştir.

Örneğin, Şiran kaymakamı Ali Rıza Efendinin yaptığı başarılı hizmetlerinden dolayı  sahip olduğu Rabia rütbesi saliseye yükseltilmiştir.

1903-1904 yılları arasında Kelkit kazasında kaymakamlık yapan Mahmud Celaleddin Hey de başarılı yönetiminden dolayı 1907 senesinde Gümüşhane mutasarrıfı olarak atanmıştır.

Tablo 3- 18. Da  ASIR NÜFUS DURUMU